Dziś na terenie dóbr orlańskich próżno szukać zabytków przypominających ich XVII-wiecznych właścicieli - Radziwiłłów. Po okazałej rezydencji (murowanej kamienicy) nie pozostało śladu. Wszystkie świątynie, które istniały w XVII w., również zniknęły.
W 1919 r. Orla utraciła nadane przez Radziwiłłów prawa miejskie. Wspomnienie o dawnych właścicielach jest natomiast obecne w dzisiejszym herbie gminy orlańskiej – czarnym orle radziwiłłowskim z toporem Tęczyńskich.
O opracowanie monografii dóbr orlańskich pokusił się Michał Sierba w swojej pracy doktorskiej pod tytułem „Radziwiłłowskie dobra Orla (1585-1695)”, która stała się wydawniczym hitem w 2017 roku, a ostatnio pojawiła się w formie elektronicznej zdygitalizowana przez Kamunikat.org.
Pierwsza wzmianka o miejscowości wchodzącej w późniejszych latach w skład dóbr orlańskich pochodzi z ok. 1490 roku. Niejaki Waśko Doroszkiewicz, podkoniuszy wileński, za uprzednią zgodą Kazimierza Jagiellończyka, wykupił na terenie ziemi bielskiej Szemotycze, Nowosielce (najprawdopodobniej Mikłaszewo) oraz Werweczki. Kolejna informacja z 1495 r. dotyczy Koszel. W akcie nadania Bielskowi prawa magdeburskiego przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka można przeczytać, że „okręg granic miasta rozciąga się aż po wieś Cosziele”.
Z 1529 r. pochodzi list Olbrachta Gasztołda, Aleksandra Chodkiewicza i Andrzeja Łozki do Bohusza Bohowitynowicza, w którym opisano granice włości orlańskiej. Według tego i późniejszych dokumentów ciągnęła się ona od „drogi wielkiej” łączącej Bielsk z Brześciem do rzeki Orlanki. Stamtąd szła dalej na wschód przez lasy aż do łąk krywiatyckich. Następnie granica biegła w kierunku południowym do Stawu Kimbarów (okolice dzisiejszej wsi Reduty). Dalej podążała m.in. do pól będących częścią wsi Dubicze (dziś Dubicze Cerkiewne), po czym lasami aż do rzeki Białej, wzdłuż której się ciągnęła. Dalej dochodziło się do cieku wodnego określonego mianem „rzeczki Wiotoskowskiej”, którą wracano do punktu wyjścia na „drodze wielkiej”. Chodzi tutaj najprawdopodobniej o rzeczkę, która uchodzi do Białej na północ od dzisiejszej wsi Kozły. Granica ta została uprawomocniona w protokole pomiary włócznej starostwa bielskiego z 1563 r.
Same dobra orlańskie powstały w XVI w. W skład tej majętności wchodziła Orla (od 1614 r. miasto) i 12 wsi. Jeden z wcześniejszych właścicieli - Bohusz Bohowitynowicz, chcąc rozwijać swoje podlaskie dobra, sprowadzał do nich chłopskich osadników ruskich przypuszczalnie z okolic Kamieńca Litewskiego, ale być może także z Wołynia i podlaskich dóbr siemiatyckich. Nowo przybyli osadnicy zasiedlali stare wsie, tj. Werweczki, Koszele i Topczykały, a także zakładali nowe, m.in. Krywiatycze, Toporowo, Mikłaszewo.
Wcześniej na terenach dóbr orlańskich, głównie poza chłopami ruskimi, mieszkali także bojarzy — m.in. w Topczykałach i Koszelach. W 1585 r. bojarów odnotowano także w Mikłaszewie, Karpowszczyźnie i Baranowszczyźnie. Za czasów Bohusza Bohowitynowicza na prawym brzegu rzeki Orlanki zaczęła kształtować się osada Orla. Przed 1529 r. powstał w Orli dwór, a z czasem Bohusz ufundował tam dwie cerkwie: parafialną św. Szymona (Symeona) Słupnika i dworską św. Jana Teologa.
W 1585 r. dobra te objął Krzysztof „Piorun” z kalwińskiej linii rodu Radziwiłłów birżańskich. W 1695 r. zmarła zaś jego prawnuczka Ludwika Karolina — ostatnia przedstawicielka rodu. Te 110 lat to zarówno czas rozwoju tej majętności, następnie zaś upadku i powolnej odbudowy.
Krzysztof „Piorun” – pierwszy właściciel Orli z rodu Radziwiłłów birżańskich nie przejawiał wielkiego zainteresowania tymi dobrami. Sytuacja zmieniła się pod koniec lat 90. XVI w., gdy rozpoczęła się tam budowa dworu. Okres największego rozwoju majętności orlańskiej przypadł na pierwszą połowę XVII w., gdy znajdowały się one w rękach potomków Krzysztofa „Pioruna”. W XVII w. przybywało osadników, co wpłynęło także na wzrost dochodów.
Radziwiłłowie nadali Orli prawo miejskie w 1614 roku., które było potwierdzane i rozszerzane w 1634 i 1643 r. Pozwoliło to na stworzenie lokalnego ośrodka handlu, a także, co najważniejsze dla właścicieli – ośrodka administracji tej włości. Od końca XVI w. Radziwiłłowie budowali w Orli okazałą rezydencję. Jej najbardziej reprezentacyjną budowlą była rozległa kamienica. Przy rezydencji powstał również ogród włoski.
Urzędnikami zarządzającymi na miejscu dobrami orlańskimi byli starostowie, którzy należeli do administracji radziwiłłowskiej średniego szczebla. Mieli nad sobą zwierzchników, m.in. ekonomów. Do najważniejszych starostów orlańskich należeli Maciej Berzeński i Stanisław Kurosz. Przez ich ręce przechodziła cała korespondencja między Koroną a Radziwiłłem. Kurosz był książęcym sekretarzem i został wtajemniczony nawet w najbardziej dyskretne sprawy. Ważną personą w ramach administracji radziwiłłowskiej w drugiej połowie XVII w. był także Wespazjan Sienicki – dzierżawca Orli. Miasto i włość rozwijały się do 1655 r. Wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją i Moskwą, a także niszczenie dóbr radziwiłłowskich przez wojska Pawła Sapiehy doprowadziły majętność do upadku. Doszło do znacznego zmniejszenia się populacji i strat materialnych.
Ludność dóbr orlańskich była zróżnicowana. Obok Rusinów, żyli tu także Polacy, Moskale, Szkoci, Litwini i Szwedzi. W mieście dużą część populacji stanowili Żydzi, których procentowy udział w liczbie mieszkańców miasta po potopie szwedzkim wynosił nawet ponad 50 procent. Liczba mieszkańców dóbr orlańskich osiągnęła apogeum w 1655 r. i wyniosła wówczas 5100 osób. Jednak najczęściej np. w latach 1616-1635 i 1670-1685 oscylowała na poziomie 2100-2800 mieszkańców.
Wśród tej społeczności dominowały dwie religie — prawosławie i judaizm. Miejscowa parafia prawosławna przyjęła unię dopiero w 1720 roku. Przy dworze istniał także zbór kalwiński. Jego zadaniem była obsługa przede wszystkim samych Radziwiłłów, gdy odwiedzali Orlę. Dzięki ich opiece odbywała się tutaj konwokacje generalne kalwinistów z całej Rzeczypospolitej. Jednak samych wyznawców Kalwina w dobrach orlańskich i w okolicy było raczej niewielu. W związku z małą ich liczbą tamtejszy zbór bardzo często nie miał stałego kaznodziei. Ważniejszym ośrodkiem kalwińskim w dystrykcie podlaskim był radziwiłłowski Zabłudów. Na terytorium włości orlańskiej nie było kościoła katolickiego.
Mieszkańcy zajmowali się przede wszystkim rolnictwem, w ograniczonym zaś stopniu także hodowlą. Rzemieślników było niewielu, duża część z nich pracowała w mieście, niektórzy we dworze lub na wsiach. Handel koncentrował się w Orli. Tam odbywały się targi i jarmarki. Rolę największego kupca odgrywał dwór Radziwiłłów, który również spławiał orlańskie płody rolne do Gdańska i Królewca. Rzemiosło, handel (poza dworskim) i usługi w dobrach orlańskich miały charakter raczej lokalny.
Włość orlańska w skali podlaskiej była majątkiem średniej wielkości i nigdy nie była zbyt dochodowa. Pieniądze i surowce pozyskiwano z folwarków i od mieszkańców w ramach czynszów, danin i służebności. Starczały one na opłacenie sług radziwiłłowskich, pokrycie kosztów utrzymania dóbr i na częściowe utrzymanie książąt podczas ich pobytów na Podlasiu i w Warszawie.
Dochody płynące z dóbr orlańskich nie były dla Radziwiłłów najważniejszą funkcją tej majętności. Najważniejsze było ich dogodne położenie na granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony, a do tego bliska odległość od stolicy. Było to dobre miejsce postoju w drodze do lub z Warszawy. To właśnie skłaniało Radziwiłłów do utrzymania w swoich rękach tej majętności.
Krzysztof II i Janusz Radziwiłłowie spędzali w Orli jakiś czas, by nieco odpocząć i upajać się pięknem swojej rezydencji. Mieszkała tam również żona księcia Krzysztofa II – Anna z Kiszków wraz z dziećmi. Gdy po śmierci Bogusława Radziwiłła to dogodne położenie przestało być istotne, włość orlańska była wydzierżawiana, następnie zaś zastawiona. Od 1670 r. Orla została stałą rezydencją Wespazjana Sienickiego i jego syna Bogusława.
Druga połowa XVII wieku to czas powolnej odbudowy. Do końca wieku potrafiono osiągnąć jedynie połowę dochodów, jakie dobra te przynosiły bezpośrednio przed potopem szwedzkim. Niszczała rezydencja dworska. Nie wydawano odpowiednich funduszy na remonty i konserwacje, co doprowadziło do stopniowej degradacji budynków, a ostatecznie ich ruiny w wieku następnym - pod zarządem Branickich.
opr. (ms)
na podst. Michał Sierba „Radziwiłłowskie dobra Orla (1585-1695)"
Białoruskie Towarzystwo Historyczne. Białystok 2017