Opinie o Radziwiłłach bywały różnie. Dla jednych byli zdrajcami, inni - jak Stanisław Cat-Mackiewicz - uważali, że to jedna z najwspanialszych rodzin arystokracji europejskiej.
Piastowali Radziwiłłowie najważniejsze urzędy na Litwie i później w Rzeczpospolitej i marzyli o koronie. Posiadali przy tym olbrzymi majątek. W XVII wieku byli związani z Podlasiem i ich wpływ był tu znaczący. Dobrym tego przykładem był nieistniejący obecnie dwór orlański Krzysztofa II Radziwiłła, który w pierwszej połowie XVII w. stał się kwitnącą rezydencją.
Początek drugiej połowy XVII wieku przyniósł zmierzch fortuny i znaczenia Radziwiłłów na Podlasiu. Najpierw był potop szwedzki, później najazd Rakoczego (1657) oraz wojsk moskiewskich księcia Chowańskiego (1660). Dzieła zniszczenia dopełniało morowe powietrze, które sporadycznie pojawiło się na tych terenach już w latach 20. XVII w., jednak w 1656 roku w związku z przemarszami wojsk zaraza dała się we znaki ludności. (ok. 1661 r. epidemia wygasła). Wszystko to oraz śmierć najważniejszych przedstawicieli rodu: Krzysztofa II, Janusza i Bogusława Radziwiłłów sprawiły, że ich dobra przejęli inni magnaci - np. Braniccy.
Początki obecności Radziwiłłów z linii birżańskiej na Podlasiu wiążą się z księciem Krzysztofem I, zwanym Piorunem. W 1599 roku wykupił on czwartą część Zabłudowa od wojewody podlaskiego Janusza Zasławskiego, a przedtem nabył trzy czwarte tych dóbr od Jana Sapiehy i Andrzeja Leszczyńskiego. Ostatecznie 2 czerwca 1599 roku Anna Chodkiewiczówna sprzedała należną jej połowę schedy po ojcu za sumę 30 tys. groszy litewskich właśnie Krzysztofowi Radziwiłłowi.
Z kolei trzecia żona Krzysztofa I, Katarzyna z Tęczyńskich, wdowa po Jerzym Olelkowiczu w 1585 roku zapisała mężowi swoje dobra, leżące w województwie podlaskim, tj. dwór i miasto Siemiatycze oraz Orlę, którą Krzysztof I Radziwiłł z kolei zapisał synowi - Krzysztofowi II i córce Elżbiecie. Po śmierci Krzysztofa I Radziwiłła 21 kwietnia 1604 r. nastąpił podział dóbr, w wyniku którego Orlę i Zabłudów otrzymał Krzysztof II Radziwiłł. Po śmierci magnata w 1640 roku, jego syn znany nam z Potopu Henryka Sienkiewicza Janusz Radziwiłł, późniejszy wojewoda wileński, odziedziczył Zabłudów i Dojlidy oraz Orlę.
Z kolei 10 lutego 1653 roku za zasługi wojskowe książę Bogusław Radziwiłł, bratanek Krzysztofa II i brat stryjeczny Janusza otrzymał od króla Jana II Kazimierza brańskie starostwo grodowe. Dawało mu to jurysdykcję na nad całą ziemią bielską. W 1656 roku po śmierci Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego, zgodnie z decyzją królewską jego dobra zostały nadane wojsku litewskiemu, jako forma rekompensaty za niewypłacony żołd.
Po podpisaniu traktatów welawsko-bydgoskich sprawa zwrócenia Bogusławowi Radziwiłłowi dóbr po zmarłym Januszu nie była przesądzona. Dlatego też książę Bogusław powołując się na owe traktaty wnosił manifesty z powodu zwłoki w restytucji dóbr. 3 maja 1660 roku po podpisaniu traktatu pokojowego ze Szwecją otrzymał potwierdzenie praw do dóbr zmarłego Janusza jako opiekun jego małoletniej córki Anny Marii. Jednakże dopiero kiedy 19 lipca 1660 roku wyprawił Radziwiłł z Prus, gdzie pełnił funkcję gubernatora, kapitana Flooka z 150 dragonami, którzy siłą opanowali Zabłudów i Orlę, stał się Bogusław posesorem wszystkich majętności Radziwiłłów birżańskich na Podlasiu.
Po śmierci księcia Bogusława (31 grudnia 1669 roku) Orlę z przyległościami i dobra zabłudowskie przejęła jego córka Ludwika Karolina. Głównym opiekunem małej 3-letniej księżniczki uczynił Bogusław Radziwiłł przede wszystkim elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Na ekonomów i rządców dóbr położonych w granicach Rzeczpospolitej testament wyznaczył Kazimierza Kłokockiego, stolnika płockiego, Stanisława Niezabitowskiego, podczaszego kaliskiego oraz Wespazjana Siennickiego, podczaszego chełmskiego.
Oficjalni opiekunowie nie bardzo troszczyli się o los dziecka, które według Kazimierza Kłokockiego popadło w wielki niedostatek. Tymczasem różni ludzie, a szczególnie krewni, grabili majątek Radziwiłłów birżańskich. Np. siostra księcia Janusza Radziwiłła, wojewodzina wileńska Hlebowiczowa, zajęła dobra zabłudowskie.
Ostatecznie w 1717 roku tzw. sejm niemy uznał Elżbietę Augustę, córkę Ludwiki Karoliny za prawowitą dziedziczkę dóbr, w skład których wchodziły dobra zabłudowskie. Nieco wcześniej, bo w 1693 roku Orla została zastawiona Stefanowi Mikołajowi Branickiemu za 50 tysięcy złotych. Braniccy powierzyli dzierżawę miejscowości Michałowi Grabowskiemu, koniuszemu litewskiemu, który po potrąceniu podatku dostarczał corocznie Branickiemu kwotę 18 520 zł. Wykupił Orlę z zastawu dopiero Michał Radziwiłł w 1808 roku.
opr. (ms)
na podst. Elżbieta Bagińska. Kształtowanie się dziedzictwa Radziwiłłów birżańskich na Podlasiu w XVII w.
w: Białostocczyzna nr 3 z 1996 r.