Niemiecki terror w czasie II wojny światowej dał się we znaki nie tylko mieszkańcom miast. Praktycznie nie ma w Polsce regionu, gdzie nie doszło by do jakiejś pacyfikacji wsi i śmierci cywilnych mieszkańców. Jednym z takich wydarzeń jest spalenie wsi Rajsk i rozstrzelanie jej mieszkańców przed 79-a laty.
W II RP zamieszkały przez prawosławnych mieszkańców podbielski Rajsk uchodził za miejscowość o sympatiach prokomunistycznych. Niemcy zdawali sobie z tego sprawę, mimo to ani w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku, ani w czerwcu 1941 roku podczas ataku Niemców na ZSRR nie doszło do żadnych ekscesów. Sytuacja zmieniła się rok później. W nocy z 13 na 14 czerwca 1942 roku w Rajsku nocował oddział sowieckich partyzantów, być może złożony z niedobitków i maruderów po kampanii 1941 roku Mieszkańcy ich przyjęli: otrzymali prowiant i nocleg.
To mogło być przyczyną represji, jakie zastosowali wobec ludności Rajska Niemcy.
Sowieccy partyzanci w odległości kilometra od wsi na drodze Chraboły-Rajsk – zorganizowali zasadzkę na niemiecki samochód aprowizacyjny. W zasadzce zginęło dwóch Niemców (cywilów handlujących sacharyną, a towarzyszące im dwie kobiety zostały ranne, niektórzy mówią o jednej pani z dzieckiem). O zdarzeniu poinformowano posterunek żandarmerii niemieckiej.
Wkrótce Niemcy postanowili przeprowadzić surowy odwet na mieszkańcach pobliskich miejscowości.
W związku z tym, że do zasadzki doszło w pobliżu „wsi sympatyków komunizmu” podjęto decyzję o pacyfikacji właśnie Rajska. Taką decyzję podjął SS-Standartenfuhrer Werner Fromm, dowódca SS i Policji Okręgu Białystok.
Niemcy otoczyli wieś 16 czerwca 1942 roku. W skład kordonu, który szczelnie zamknął osadę i odciął mieszkańcom możliwość ucieczki, wchodzili funkcjonariusze Gestapo (z Białegostoku i pobliskiego Bielska Podlaskiego) i żandarmi z Bielska oraz Chraboł. Akcją dowodziła trójka – Franz Lampe (dowódca lokalnej policji porządkowej), Thubenthal (komisarz powiatowy z Bielska Podlaskiego) i komendant obwodowy żandarmerii niemieckiej, porucznik Rehne.
Niemcy wkroczyli do wsi i rozpoczęli wypędzanie mieszkańców z domostw. Skierowano ich na plac przed cerkwią, gdzie siedzieli do godzin popołudniowych. Po wstępnej „selekcji” oddzielono młodzież w wieku 14-16 lat o, a pozostałym mieszkańcom nakazano pozostać na placu. Wyselekcjonowane osoby zostały przewiezione pojazdami ciężarowymi do Bielska Podlaskiego, a następnie trafiły na przymusowe roboty do III Rzeszy. Do wywiezionej grupy zaliczono te kobiety, których mężowie (ale także synowie) byli poza wsią podczas omawianych wydarzeń. Na placu pozostali mężczyźni starsi, niż 16 lat i starsze kobiety. Zabrano je grupami liczącymi po dziesięć osób na oddalone o około 300 metrów pole i rozstrzelano.
Ofiarami egzekucji w Rajsku padło 144 osób, z tego wśród zidentyfikowanych osób znajdowały się 24 kobiety. Nielicznych, pozostały mieszkańców wsi rozdzielono na dwie grupy, które następnie zostały w ramach wysiedleń skierowane do Bociek i Brańska. Rajsk natomiast został przez Niemców ograbiony i spalony. Zniszczono wszelakie budynki, w tym cerkiew oraz nawet cmentarną kaplicę. Wycięto nawet drzewa we wsi, zawalono studnię i rozebrano brukowaną drogę, która biegła przez wieś.
Po akcji pacyfikacyjnej, dowódca SS i Policji Werner Fromm wydał oficjalne obwieszczenie, którego białoruska wersja znajduje się w lokalnej izbie pamięci. Mieszkańcom, którzy przeżyli, zakazano pod karą śmierci powrotu i odbudowy domów. Do Rajska mogli wrócić dopiero w lipcu 1944, kiedy Armia Czerwona wyparła Niemców z tego obszaru.
W 1962 roku miejsce zbrodni zostało uhonorowane pomnikiem i pamiątkową płytą. W roku 1971 powstała Izba Pamięci Narodowej, a sam Rajsk - jako miejscowość została odznaczona Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Polskie władze okresu PRL próbowały pociągnąć w jakiś sposób sprawców owej zbrodni do odpowiedzialności. W tym celu Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce wysłała do Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsbugu dotyczące jej dokumenty oraz materiały. Niemiecka prokuratura jednak umorzyła dochodzenie wszczęte w sprawie pacyfikacji wsi Rajsk
Opr. (ms)