30 grudnia 1949 roku w Białymstoku wykonano wyrok śmierci na Romualdzie Adamie Rajsie, pseudonim „Bury” (ur. 30 listopada 1913 w Jabłonce na Podkarpaciu) dowódcy najpierw 1. kompanii szturmowej 3. Wileńskiej Brygady AK (1944 r.), a następnie 2. szwadronu 5. Wileńskiej Brygady AK (1945 r.)
Po rozwiązaniu oddziału 7-8 września 1945 roku przez majora Zygmunta Szendzielarza „Łuoaszkę” Rajs postanowił walczyć dalej. Nawiązał kontakt z komendantem Okręgu III Białystok Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, mjr. Janem Szklarkiem pseudonim „Kotwicz” i wraz ze swoim szwadronem przeszedł do NZW. Został awansowany do stopnia kapitana i 16 września objął funkcję szefa Pogotowia Akcji Specjalnej w Okręgu NZW Białystok.
Jego oddział, nazywany odtąd 3. Wileńską Brygadą NZW, odpowiedzialny jest za dokonanie szeregu zbrodni przeciwko ludności cywilnej na terenie powiatu bielskiego, m.in. rozstrzelanie 30 prawosławnych furmanów we wsi w Puchały Stare oraz pacyfikację Zaleszan, Wólki Wygonowskiej, Szpak, Zań i Końcowizny (1946 r.) Według różnych źródeł, z rąk 3. Wileńskiej Brygady NZW zginęło od 79 do 83 cywilów.
W październiku 1946 roku Bury rozwiązał oddział i wyjechał do Elbląga. 11 listopada 1948 roku został aresztowany w Jeleniej Górze przez funkcjonariuszy Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Podczas śledztwa wydał swoje archiwum w Karpaczu, ujawnił kontakty konspiracyjne i adresy. Ujawnił też miejsce pobytu swojego zastępcy, ppor. Kazimierza Chmielowskiego „Rekina”, oskarżając go również o dokonanie pacyfikacji prawosławnych wsi w powiecie bielskim i rozstrzelanie funkcjonariuszy MBP i MO pod Brzozowem. W rezultacie 3 grudnia 1948 roku „Rekin” został aresztowany. Podczas procesu Bury nie przyznawał się do rozstrzelania furmanów, zrzucił winę na swego zastępcę. Twierdził też, że furmanów rozstrzelał „Modrzew”.
Na pokazowym procesie w białostockim kinie „Ton” został skazany w dniu 1 października 1949 roku na karę śmierci. Rajs zwrócił się do prezydenta Bolesława Bieruta z prośbą o ułaskawienie, jednak ten nie skorzystał z prawa łaski.
opr. (ms)